مهدی زارع نگارنده در هفته گذشته در سفری به كشور عراق با ابعاد گوناگونی از مساله توفان گرد و خاك در این كشور آشنایی اولیه میدانی یافت. پروازها به دلیل دید ضعیف در فرودگاه‌های بغداد و شهر مقدس نجف متوقف شدند و انتظار می‌رود این پدیده در هفته پیش‌رو نیز احتمالا تكرار ‌شود. رانندگان به دلیل دید كم هنگام توفان در بغداد چراغ‌های جلو را روشن كردند. دید كمتر از 500 متر ذكر شد. بیمارستان‌های نجف 63 نفر را كه در نتیجه توفان دچار مشكلات تنفسی بودند، پذیرفتند. 30 بستری دیگر در استان عمدتا بیابانی انبار در غرب كشور گزارش شد. عراق در ماه فروردین 1401 با مجموعه‌ای از این توفان‌ها آسیب فراوان دید كه پروازهای بغداد، نجف و اربیل را متوقف و ده‌ها نفر را در بیمارستان بستری كرد. این پدیده آب و هوایی به دلیل خشكسالی، بیابان‌زایی و كاهش بارندگی به‌طور فزاینده‌ای تكرار می‌شود. عراق به ویژه در برابر تغییرات آب و هوایی آسیب‌پذیر است، زیرا در سال‌های اخیر شاهد بارندگی كم و دمای بالا بوده است. این عوامل تهدیدی برای ایجاد فاجعه اجتماعی و اقتصادی در این كشور آسیب‌دیده از جنگ است. میانگین دﻣﺎ در ﻋﺮاق در طﻮل ﻗﺮن گذشته بین یك تا 2 درجه سانتیگراد افزایش یافته، در حالی كه ﮔﺮﻣﺎی شدید در ﺣﺎل افزایش اﺳﺖ، ﺑﺎرش‌ها در ﺟﻨﻮب ﺷﺮق ﮐﺸﻮر روﻧﺪی نزولی دارد. پیش‌بینی می‌ﺷﻮد كه میانگین دﻣﺎی ﺳﺎﻻنه ﺗﺎ ﺳﺎل 2050 ﺗﺎ 2 درجه سانتیگراد بیشتر افزایش یابد، در حالی كه پیش‌بینی می‌شود میانگین بارندگی ﺳﺎﻻنه 9 درﺻﺪ كاهش یابد. در ﺑﺼﺮه، دﻣﺎی ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن از حدود 40 درجه سانتیگراد در ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ﻓﺮاﺗﺮ نمی‌رفت. اﻣﺮوز، دﻣﺎی بیشینه از 50 درجه سانتیگراد ﻓﺮاﺗﺮ می‌رود. بصره به عنوان یكی از مهم‌ترین شهرهای خاورمیانه، به‌ویژه خلیج فارس، به عنوان یك بندر بزرگ در دلتا، دو رودخانه بزرگ دجله و فرات، تاریخی طولانی دارد. این شهر به عنوان دومین شهر بزرگ عراق در حدود 70 سال گذشته افول كرده و به تدیج در وضعیت نابسامانی قرار گرفته است. بسیاری از تاثیرات و آسیب‌ها بیشتر به زیرساخت‌ها و عملیات بصره ناشی از تخریب داخلی و «خودساخته» به دلیل بی‌میلی مدیران این شهر است و اثر رویدادهای اقلیمی بیرونی را بیشتر كرده است. نرخ بالای رشد جمعیت در استان بصره به بیش از 3 درصد و عدم سرشماری دقیق نفوس در سال‌های اخیر موانع مهمی برای برنامه‌ریزی اقلیمی مناسب است. زمین‌ها برای زیرساخت‌های بهره‌برداری نفت یا سایت‌های باستان‌شناسی در نظر گرفته شده است. این مشكلی است كه كمابیش در تمام عراق در امكان بهره‌برداری از زمین‌ها وجود دارد. زمین‌های مختلفی به دلیل احتمال وجود مخازن هیدروكربوری مورد بهره‌برداری قرار نمی‌گیرد. یكی دیگر از ﻣﺴﺎﺋﻞ مهمی كه ﺑﺎﻋﺚ تضعیف محیط زیست می‌ﺷﻮد، ﺷﻮری ﺧﺎك و آب اﺳﺖ كه از دیرباز یك ﻣﺸﮑﻞ ﮔﺴﺘﺮده در ﻋﺮاق ﺑﻮده اﺳﺖ. بیش از 50 درﺻﺪ از آب مصرفی در ﻋﺮاق از تركیه، سوریه و ایران ﺳﺮﭼﺸمه می‌گیرد. شیوه‌های مدیریت منطقه‌ای و ملی آب ﻣﻨﺠﺮ به رسیدن آب ﮐﻤﺘﺮی به ﺟﻨﻮب ﻋﺮاق در رودخانه‌‌های دجله و ﻓﺮات ﺷﺪه اﺳﺖ. این رودخانه‌ها از یكی از خشك‌ترین مناطق منطقه ﻋﺒﻮر میﮐﻨﻨﺪ. تبخیر اﮔﺮچه ﻋﺎﻣﻞ اصلی نیست، اﻣﺎ در افزایشﺷﻮری ﻧﻘﺶ دارد. هنگامی كه ﺳﻄﺢ آب این رودخانه‌ها كاهش می‌یابد، آب دریا از ﺷﻂ‌اﻟﻌﺮب/ اروندرود بیشتر می‌ﺷﻮد و به ﮐﺎﻧﺎل‌‌های آبیاری كه ﺑﺮای ﮐﺸﺎورزی و داﻣﺪاری اﺳﺘﻔﺎده می‌ﺷﻮد، می‌رود. توفان‌‌های ﺷﻦ یا ﮔﺮد و ﻏﺒﺎر نیز به طور چشمگیری افزایش یافته‌اﻧﺪ كه ﺗﺎ ﺣﺪ زیادی به دلیل تخریب ﺧﺎك سطحی اﺳﺖ. بین ﺳﺎل‌های 1951 ﺗﺎ 1990، به طور ﻣﺘﻮﺳﻂ 24 روز در ﺳﺎل ﺑﺎ توفان ﮔﺮد و ﻏﺒﺎر در ﻋﺮاق رخ می‌داد، در حالی كه این میزان در ﺳﺎل 2013 به مدت 122 روز ﺑﻮد. عراق ممكن است تا سال 2050 با كاهش 20 درصدی منابع آب به دلیل تغییرات اقلیمی و در دهه‌های آینده با «272 روز گرد و غبار» در سال مواجه شود. زمانی كه ﺑﺎران یا ﭘﻮﺷﺶ گیاهی كافی وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺘه ﺑﺎﺷﺪ، ﻻیه‌های سطحی خاك ﻓﺸﺮده‌ﺗﺮ می‌ﺷﻮﻧﺪ، به این معنی كه اﺣﺘﻤﺎل ﮔﺮد و ﻏﺒﺎر یا توفان‌‌های ﺷﻦ افزایش می‌یابد. این رویدادهای اقلیمی به بیابان‌زاییﮐﻤﮏ می‌ﮐﻨﺪ. ﺧﺎك حاصلخیز در ﺣﺎل تبدیل ﺷﺪن به بیابان اﺳﺖ. مناطق حاصلخیز تاریخی در ﺟﻨﻮب ﻋﺮاق در ﺣﺎل از بین رﻓﺘﻦ هستند. در بندر فاو، زمین‌های ﻗﺎﺑﻞ ﮐﺸﺖ از 7.5 كیلومتر ﻣﺮﺑﻊ به حدود 4 كیلومتر ﻣﺮﺑﻊ كاهش یافته اﺳﺖ. بیابان‌زایی در ﺟﻨﻮب ﺑﺨﺶ ﮐﺸﺎورزی را كه ﻗﺒﻼ ﺑﺨﺶ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮجهی از جمعیت را به ﮐﺎر می‌ﮔﺮﻓﺖ، از بین ﺑﺮده اﺳﺖ. هنگامی كه ﻣﺮدم نمی‌ﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺑﺮای اﻣﺮار ﻣﻌﺎش ﺧﻮد به زمین تكیه ﮐﻨﻨﺪ، ﺑﺮای ﺟﺴﺘﺠﻮی ﺷﻐﻞ به ﻣﻨﺎطق شهری ﻣﺎﻧﻨﺪ بغداد، ﺑﺼﺮه، كربلا یا ﻧﺠﻒ مهاﺟﺮت می‌ﮐﻨﻨﺪ. جمعیت شهر ﺑﻨﺪری فاو طی چهار دهه از حدود 100 هزار نفر به حدود 50 هزار نفر ﮐﺎهش یافته اﺳﺖ، زیرا ﻣﺮدم به شهرهای ﺑﺰرگ‌تر مهاجرت كرده‌اند. ﺷﻮری آب و ﺧﺎك ﺑﺮای ﻣﺤﺼﻮﻻت زراعی مردم و حیوانات ﻣﻀﺮ اﺳﺖ زمانی كه این ﻣﺸﮑﻞ را به ﺳﻄﻮح ﺑﺎﻻی سایر آلاینده‌های ﻣﻮﺟﻮد اضافه كنید، یك ﺧﻄﺮ واقعی ﺑﺮای ﺳﻼﻣﺖ عمومی اﺳﺖ. در ﺳﺎل 2018، بیش از یكصد هزار ﻧﻔﺮ در اﺳﺘﺎن ﺑﺼﺮه ﺑﺎ ﻋﻼیم ﻣﺮﺑﻮط به كیفیت پایین آب در بیمارستان ﺑﺴﺘﺮی ﺷﺪﻧﺪ. در سال‌های اخیر، تعداد روزهایی كه تهران از كیفیت هوای پاك و سالم برخوردار بوده است را می‌توان با انگشتان یك دست شمارش كرد. اما در سومین جمعه فروردین 1401 برای اولین‌بار در تاریخ، شهر تهران حتی از پكن، دهلی یا هانوی آلوده‌تر بود. بدتر شدن شدید كیفیت هوا در این آخر هفته با توفان‌های گرد و غبار در عراق، سوریه و عربستان سعودی مرتبط است. «كمی بارندگی» در شهرهای استان تهران، آذربایجان غربی، كرمانشاه، كردستان، ایلام، خوزستان، البرز، زنجان، قزوین و قم بر این مشكل افزوده است. پروژه‌های سدسازی در تركیه و ایران باعث كاهش شدید آب ورودی به تالاب‌های عراق شده است. هنگامی كه رطوبت خاك از بین می‌رود، ذرات بسیار ‌ریزی كه در طول قرن‌ها در بسترهای آبی ته‌نشین شده‌اند، می‌توانند به راحتی توسط جریان هوا منتقل شوند. این ذرات كوچك‌تر از دو میكرون هستند و در نتیجه، حتی یك وزش معمولی هوا می‌تواند آنها را به مسافت‌های طولانی منتقل كند. برنامه‌ای جامع و مشترك با شركت كشور‌های ایران، عراق و تركیه برای كنترل بحران اقلیمی حاضر ضروری است.